Olijfolie onder druk: hoe klimaatverandering de Andalusische olijfolie raakt

Olijfolie is niet meer weg te denken uit ons dagelijks leven: een scheutje over een salade, als dip naast een broodje of verwerkt in verschillende cosmetica. Toch gaat achter dit “vloeibare goud” een groeiend probleem schuil. De olijfsector in Andalusië staat namelijk steeds meer onder druk door klimaatverandering. Wat betekent dit voor de Spaanse olijfboer en uiteindelijk voor onze portemonnee?

Eindeloze rijen olijfbomen met ontelbare olijven die klaar zijn om geteeld te worden. Rondom de Spaanse stad Jaén (Andalusië, Zuid-Spanje) ontkom je er niet aan. ‘‘Met meer dan 66 miljoen olijfbomen die 550.000 hectare beslaan (meer dan 25% van het totale olijfgaardoppervlak van Spanje en 42% van het totale landbouwland in Andalusië), is Jaén goed voor 20% van de wereldwijde olijfolieproductie’’ volgens een onderzoek van wetenschappers uit Jaén. (Zie figuur 1 voor de olijfolieproductie in Spanje). Dat dit gebied ideaal is voor de olijfboom, komt door het aangename klimaat.

Toch veranderen deze ideale weeromstandigheden. Zomers worden langer en droger, winters korter en natter. In de tabel hieronder (Figuur 2) is te zien dat de gemiddelde temperatuur in het gebied bijna 2 graden is gestegen ten opzichte van 1979. Vooral de laatste drie jaar waren extreem warm, met langdurige droogte in de zomer en ongekende regenval in de winter.

Een generatielange olijfgaard

Pedro Jose Gómez (35) is olijfboer in dit gebied en weet dus als geen ander hoe het klimaat aan het veranderen is. Onder het genot van een kopje koffie vertelt hij dat hij elke vrije minuut werkt op de olijfgaard van zijn vader, die hij later zal erven. ‘‘Mijn familie komt uit een lange traditie van landbouw, dus ik heb het werk op het land van huis uit meegekregen. Het is eigenlijk een soort erfgoed. Sinds ik klein was, heb ik op het land gewerkt. Dit is eerlijk gezegd nooit een obstakel geweest, maar juist een deel van mij’’, vertelt hij met glunderende ogen. Pedro Jose is trots op zijn werk als olijfboer en op de streek waar hij vandaan komt. ‘‘Voor mij is het een deel van wie wij zijn. Jaén staat symbool voor landbouw, de olijfboom, de olijfgaard en de olijf zelf. Olijfolie is hier geboren, en ik ben trots dat dit een deel van mij is en dat ik mensen kan laten zien wat we ‘het vloeibare goud’ noemen.’’

Het starten van een bedrijf is voor een beginnende olijfboer in Spanje niet eenvoudig. ‘‘Je hebt minstens 1500 bomen nodig om rendabel te zijn. Zonder dat, of iemand die grond verhuurt, is het bijna onmogelijk.’’ Hij neemt een slok van zijn koffie en voegt hieraan toe: ‘‘Overheidssteun is cruciaal. Mijn generatie doet het werk nog, maar ik vrees dat de volgende generatie dit niet zal voortzetten.’’

Pedro Jose benadrukt dus dat het werk als olijfboer in Spanje veel meer is dan een baan. Het is een soort levensstijl waar hij trots op is. Een gaard die generatie op generatie wordt overgedragen, is dus eigenlijk een stukje erfgoed. Erfgoed dat voor veel jonge boeren een steeds grotere uitdaging wordt.

Het vloeibare goud slinkt

“Het vloeibare goud”, zoals Pedro Jose beschrijft, wordt echter bedreigd door het klimaat. Hij heeft het klimaat de afgelopen jaren erg zien veranderen: “vooral de regenperiodes zijn veranderd. Ze zijn niet verdwenen, maar komen later. Vroeger hadden we zomerse onweersbuien in augustus, nu pas in september of oktober, hierdoor rijpen de olijven eerder.”

De langere droogte in de zomer van 2023 had grote gevolgen voor de productie in heel Spanje. In het onderzoek van het Institute European Environmental Policy staat: “. . . een daling in het land met meer dan 40% ten opzichte van voorgaande jaren (2019-2023), met aanzienlijke economische verliezen voor de sector”. Pedro Jose schat in dat de oogst van zijn olijfgaard met 20 procent is afgenomen. “De afnemende productie heeft te maken met de hogere temperaturen die de ontwikkeling van bomen versnellen: bloei en bestuiving lopen minder synchroon, wat minder fruit oplevert”. In dit onderzoek over hoe klimaatverandering impact heeft op tafelolijven staat ook: “hittegolven en droogte veroorzaken stress voor de bomen, waardoor de kwaliteit en opbrengst dalen. Kleine en droge olijven bevatten minder olie, daardoor zal de opbrengst verder dalen’’.

“Sinds ik klein was, heb ik op het land gewerkt, en eerlijk gezegd is het nooit een obstakel geweest, maar juist een deel van mijn jeugd”

Plagen en ziekte als extra uitdaging

Naast droogte en hitte hebben olijfbomen te maken met ziekte. De bacterie Xylella fastidiosa verspreidt zich sneller door oplopende temperaturen. De Spanish National Research Council deed onderzoek naar de bacterie in het Middellandse Zeegebied. “De snelle verspreiding van de ziekte heeft al geleid tot de vernietiging van gewassen in Italië (21 miljoen olijfbomen in de regio Apulië)’’. Ook in Andalusië was deze bacterie een groot probleem. Ondanks dat het verdreven lijkt te zijn, moeten boeren nog steeds extra maatregelen treffen. Het preventief bestrijden van bacteriën is kostbaar en arbeidsintensief. Boeren moeten vaker gebruikmaken van nieuwe methodes om ziektes in te dammen. “De bestrijdingsmiddelen die we nu mogen gebruiken zijn milieuvriendelijker, maar minder effectief. We moeten ze vaker gebruiken, wat de kosten verhoogt,” zegt Pedro Jose.

Innovaties als redmiddel

Gelukkig zijn er ook oplossingen. Bedrijven als Fundación del Olivar helpt boeren om de productie op peil te houden. Aan een meterslange vergadertafel zit Javier Olmedo, directeur en manager van het bedrijf. Hij vertelt dat het bedrijf onder andere het doel heeft om kennis te delen over olijfolie en boeren helpt bij duurzame ontwikkelingen. Voorbeelden hiervan zijn het inzetten van drones, sensoren en efficiëntere manieren om water te gebruiken bij het telen. Al wrijvend over de tafel zegt Olmedo: “deze innovaties en manieren van telen hebben traditionele en intensieve olijfboomgaarden verbeterd. Innovatie dringt ook door in de olieproductiefabrieken en verbetert zowel de kwaliteit als de productie”.

“Soms wordt er ’s nachts geoogst om de kwaliteit te behouden bij hoge temperaturen”

Naast het verschil dat een traditionele olijfgaard minder boomdichtheid heeft als een intensieve boomgaard, lijkt er nog een groot verschil. “Een onderzoeksteam van de Universiteit van Jaén heeft ontdekt dat traditionele olijfgaarden meer CO2 absorberen dan intensieve landbouwmethoden’’. Hierdoor lijkt het dat traditionele olijfgaarden dus beter zijn voor het milieu, maar Olmedo zegt er het volgende over: “Het probleem is dat het productieproces van traditionele olijfboomteelt duurder is dan intensieve teelt.” Hier staat tegenover dat de prijs kwaliteitsverhouding van een traditionele manier van telen beter is. Intensieve teelt kan goedkoper zijn en meer olijven produceren, maar verliest dan weer de duurzaamheid en absorbeert minder CO2. Het is dus aan de boer op welke manier er geteeld wordt en wat hierin de afwegingen zijn.

De boeren krijgen door middel van trainingen uitleg over de nieuwe innovaties en hoe ze op andere, milieuvriendelijkere manier kunnen telen. Ook organiseert Fundación del Olivar elke twee jaar een vakbeurs (genaamd EXPOLIVA) om boeren, industrieën en internationale samenwerkingen de kans te bieden om in gesprek te gaan met elkaar. Olmedo geeft aan dat boeren tevreden zijn over het werk wat zij doen. Pedro Jose denkt daar anders over: “In onze regio zijn we niet genoeg zichtbaar voor bedrijven als Fundación del Olivar. Ik vind dat zulke stichtingen meer aandacht zouden moeten geven aan onze lokale, kwalitatief hoogwaardige olie.”

Olijfpitten verwarmen huizen?!

Naast vele oplossingen om olijven op een milieuvriendelijkere en efficiëntere manier te telen, worden de pitten van de olijven hergebruikt. De pitten verwarmen namelijk (deels) enkele decennia de huizen in Spanje, zo blijkt uit een artikel van de Spaanse krant El Pais. “In een gemiddeld seizoen produceert Spanje ongeveer zes miljoen ton olijven, die voor 15 procent uit pit bestaan”. Deze pitten worden gebruikt als biobrandstof en de regio Jaén is hierin de koploper in Spanje.

Blijft de olijfboer bestaan?

De nieuwe innovaties klinken als positief nieuws voor de olijfboer en het klimaat. Toch is dit deels de waarheid. Door het veranderende klimaat en daardoor de verminderde oogst, zijn er ook minder arbeidskrachten in de olijfsector nodig. De twee slechte oogsten in 2022 en 2023 hadden grote invloed op de werkgelegenheid. Het onafhankelijke vakblad Olive Oil Time publiceerde hier een artikel over. Hierin staat: “vanwege de sterke daling van het aantal beschikbare banen voor het tweede jaar op rij, zei Espejo dat het jongeren ertoe zou kunnen aanzetten Jaén te verlaten”. Ook Pedro Jose ziet dat het voor jonge boeren moeilijk is om in deze sector aan de slag te gaan. Hij kijkt even in de verte en zegt: “er is veel overheidssteun nodig. Niet alleen vanuit Europa maar ook vanuit Spanje zelf, om landbouw aantrekkelijk te maken voor jongeren. Mijn generatie doet het nog, maar ik vrees dat de volgende generatie het niet zal voortzetten.”

Ook zorgen de hogere productiekosten, zoals het gebruiken van bestrijdingsmiddelen, ervoor dat het moeilijker wordt voor de boer om het hoofd boven water te houden. “We moeten vaker sproeien, wat de kosten verhoogt. Het wordt een uitdaging om de balans tussen prijs en kwaliteit te behouden.” Dat zijn nog niet alle zorgen volgens Pedro Jose: “ook de concurrentie neemt toe. Steeds meer mensen verkopen hun eigen olijfolie in plaats van via grotere coöperaties.”

Het wordt dus steeds een grotere uitdaging voor (jonge) boeren om olijven te telen. Desondanks de slechte oogstjaren, ziet Olmedo de vraag naar olijfolie wereldwijd alleen maar toenemen. Hij veegt iets weg van tafel en zegt: “voor de toekomst van boeren is olijfolie veelbelovend. Wereldwijd vertegenwoordigt het ongeveer 2% van de consumptie van vetten, maar de vraag groeit in Europa, Azië en de VS. Olijfolie is gezond en het biedt een veelbelovende toekomst, ook voor producten zoals olijfbladeren en biobrandstoffen.”

Het is dus maar net hoe je het bestaan van de olijfboer insteekt. Enerzijds vormen klimaat en hogere productiekosten een bedreiging. Anderzijds lijken steeds meer mensen olijfolie te willen gebruiken. De toekomst van het beroep zou dus niet zo snel een gevaar zijn, maar de hoeveelheid werk binnen deze sector lijkt meer het probleem.

“Mijn generatie doet het nog, maar ik vrees dat de volgende generatie het niet zal voortzetten”

Wordt olijfolie een luxeproduct?

Klimaatverandering zet de sector dus extra onder druk. Voelen wij dit dan ook in onze portemonnee en wordt olijfolie hierdoor een luxeproduct? Pedro Jose: “Eigenlijk is dat nu al zo, gezien de prijs. Mensen zien niet hoeveel werk erin zit.” De hoge prijzen zorgen voor opvallende acties. Volgens een artikel van RTL Nieuws was olijfolie in 2024 een tijdje het meest gestolen product in de supermarkten. Olmedo kijkt anders naar de oplopende prijzen: “het gaat niet alleen om de prijs. Olijfolie staat voor gezondheid. In Zuid-Korea en Japan wordt het bijna als medisch product gezien.” Hoewel de vraag naar olijfolie dus zal toenemen, moet het voor de boer ook haalbaar zijn om hieraan te voldoen. “Hopelijk gaat het telen in de toekomst makkelijker en sneller”. Hij neemt zijn laatste slok koffie en zegt met een twijfelachtig gezicht: “al is dat moeilijk te voorspellen door het klimaat.”

Literatuurlijst

• Benítez-Cabello, A., Delgado, A. M., & Quintas, C. (2023). Characterization of Spanish olive oils and their potential health benefits. Foods, 12(19), 3712. Geraadpleegd op 12 oktober 2025, van https://doi.org/10.3390/foods12193712
• El País English. (2013, 14 augustus). Olive groves present new power source. Geraadpleegd op 21 oktober 2025, van https://english.elpais.com/elpais/2013/08/14/inenglish/1376482985_445741.html
• Fernández-Lobato, L., Ruiz-Carrasco, B., Tostado-Véliz, M., Jurado, F., & Vera, D. (2024). Environmental impact of the most representative Spanish olive oil farming systems: A life cycle assessment study. ScienceDirect. Geraadpleegd op 12 oktober 2025, van https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2024.141169
• Giménez-Romero, À., Matías, M., & García-Ruiz, J. M. (2024, 4 juni). Climate change boosts olive tree–devouring pest in Spain. Phys.org. Geraadpleegd op 12 oktober 2025, van https://phys.org/news/2024-06-climate-boosts-olive-tree-devouring.html
• Meteoblue. (z.d.). Climate change Andalusia. Geraadpleegd op 22 oktober 2025, van https://www.meteoblue.com/en/climate-change/andalusia_spain_2593109
• Nadeu, E., Muro, M., van Dijk, R., & Godfroy, A. (2024). Increasing climate change resilience: Sustainable management of olive groves in Spain. Institute for European Environmental Policy. Geraadpleegd op 9 oktober 2025, van https://ieep.eu/wp-content/uploads/2024/04/Increasing-climate-change-resilience-Sustainable-management-of-olive-groves-in-Spain-IEEP-2024.pdf
• Pálfi, M. (2023, 25 september). Jaén co-op warns of €1B loss for province’s olive sector. Olive Oil Times. Geraadpleegd op 12 oktober 2025, van https://www.oliveoiltimes.com/business/jaen-co-op-warns-of-e1b-loss-for-provinces-olive-sector/124160
• Roots, S. (2021, 9 november). Study: Traditional olive groves absorb more carbon than intensive ones. Olive Oil Times. Geraadpleegd op 12 oktober 2025, van https://www.oliveoiltimes.com/production/study-traditional-olive-groves-absorb-more-carbon-than-intensive-ones/101452
• RTL Nieuws. (2024, 15 augustus). Waarom olijfolie zo duur is in de supermarkt. Geraadpleegd op 12 oktober 2025, van https://www.rtl.nl/nieuws/binnenland/artikel/5466051/olijfolie-prijs-supermarkt-waarom-zo-duur
• Wikifarmer. (z.d.). Olijfboomklimaat – Temperatuurvereisten – Kan een Olijfplant tegen vorst? Geraadpleegd op 12 oktober 2025, van https://wikifarmer.com/nl/olijfboomklimaat-temperatuurvereisten/